Grant Wood - American Gothic: Σάτιρα ή δοξολογία;

Της Εύης Γκοτσοπούλου
Αναδημοσίευση από το περιοδικό «Το Δόντι»

Δημιουργώντας αυτούς τους πίνακες –όπως ήδη ίσως έχετε μαντέψει– είχα κάτι στο μυαλό μου το οποίο ελπίζω να αγγίξει ένα σχετικά ευρύ κοινό στην Αμερική  ̶  την εικόνα μιας χώρας «πλούσιας» στην τέχνη της γαλήνης. Ένα σπιτικό, αξιαγάπητο έθνος, του οποίου του αξίζει κάθε απαραίτητη θυσία για τη διατήρησή του.

Έτσι περιγράφει την τέχνη του αυτός ο μεγάλος ρετζιοναλιστής ζωγράφος της Αμερικής. Οι μελετητές του έργου του δεν μπορούν να απαντήσουν στο ερώτημα αν πρόκειται για ειρωνικό σχόλιο ή για ειλικρινή εξομολόγηση. Το ίδιο ισχύει και με τους πίνακές του οι οποίοι ακροβατούν μεταξύ της σάτιρας και της ρεαλιστικής απεικόνισης ονειρικών μεν, αλλά καθόλα «ανησυχητικών» τοπίων και ανθρώπων.

Το όνομα Grant Wood είναι εν πολλοίς άγνωστο ακόμα και στους μυημένους στον κόσμο των εικαστικών. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τον διασημότερο στον κόσμο –μαζί με τη «Τζιοκόντα» – πίνακά του, το «American Gothic». Έχει αποτελέσει έμπνευση για βιβλία, κινηματογραφικές αφίσες, λογότυπα, κινηματογραφικά έργα, διαφημίσεις, άλλους πίνακες. Κάποιοι κριτικοί τέχνης υποστηρίζουν ότι ξεπερνά σε δημοφιλία και αναγνωρισιμότητα το «Χαμόγελο της Τζιοκόντα». Κυρίως, όμως, έχει προκαλέσει –και εξακολουθεί να προκαλεί– έντονες συζητήσεις, αντιδράσεις και διαφωνίες ως προς τη σημασία και το μήνυμα που εκπέμπει.

Πρόκειται για μια απλή, καθημερινή εικόνα της αγροτικής Αμερικής του ’30; Είναι συμβολική απεικόνισή της; Είναι σάτιρα ή είναι δοξολογία ενός τρόπου ζωής που λάτρευε ο Wood; Ο ίδιος δεν απάντησε ποτέ σε αυτά τα ερωτήματα ευθέως. Η σύντομη ξενάγησή σας στον κόσμο του δεν θα δώσει, βέβαια, απάντηση σε ερωτήματα που απασχολούν ειδικούς και κοινό σχεδόν έναν αιώνα τώρα, αλλά τουλάχιστον θα σας δώσει την ευκαιρία να έρθετε σε επαφή με έναν από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της Αμερικής, ο οποίος, όσο γνωστός είναι ο πίνακάς του, τόσο άγνωστος παραμένει ο ίδιος εκτός ΗΠΑ.

Γεννήθηκε το 1891 σε μια φάρμα στην Αϊόβα. Μετά το θάνατο του πατέρα του το 1901 μετακόμισε με τη μητέρα του, την αδερφή του, Ναν, και το αδερφό του στο Σένταρ Ράπιντς, μια πόλη που δεν είχε σχέση με τις εικόνες, τις μυρωδιές και τους ήχους της παιδικής του ηλικίας, παρόντα στους πίνακές του. Από πολύ μικρό παιδί έδειξε την κλίση του στη ζωγραφική και ένα βραβείο που κέρδισε στα 14 ήταν το έναυσμα για να ασχοληθεί με την Τέχνη. Σπούδασε με μεγάλες δυσκολίες, κυρίως σε νυχτερινές τάξεις του Art Institute of Chicago, και πήγε δύο φορές στην Ευρώπη –1920 και 1923– για να μαθητεύσει στη Γαλλία και τη Γερμανία. Την πρώτη φορά, φεύγοντας, είπε στην αδερφή του την περίφημη φράση «Οι κριτικοί Τέχνης και οι ντίλερ δεν θέλουν να έχουν σχέση με τα Αμερικάνικα Έργα. Θεωρούν ότι αυτή η χώρα είναι πολύ νέα για να έχει κουλτούρα και πολύ άξεστη και υποανάπτυκτη για να παράγει καλλιτέχνες. Πρέπει να είσαι Γάλλος, να έχεις γαλλικό όνομα και να ζωγραφίζεις όπως οι Γάλλοι για να αναγνωριστείς!».

Σύμφωνα με τους μελετητές του, η επαφή του με την Ευρωπαϊκή Τέχνη ωρίμασε το προσωπικό του στυλ και τον ώθησε να απορρίψει με φανατισμό την αφαιρετική φόρμα και να γίνει υπέρμαχος της ρεαλιστικής απεικόνισης  των πραγμάτων. Μαζί με τους Thomas Hart Benton και John Steuart Curry θεωρήθηκε εκπρόσωπος του ρετζιοναλισμού (American Regionalism). Πρόκειται για ένα κίνημα στην Αμερικανική Τέχνη –μοναδικό στα εικαστικά– που δημιουργήθηκε και ενδυναμώθηκε στα χρόνια του οικονομικού κραχ των δεκαετιών ΄20 και ΄30 (εκπρόσωπός του στη λογοτεχνία π.χ. είναι ο John Steinbeck) και το οποίο αναδείκνυε το  αμερικάνικο ιδίωμα και τρόπο ζωής σε μια προσπάθεια ενίσχυσης του ηθικού των Αμερικάνων. Στη ζωγραφική, απεικονιζόταν κυρίως η αμερικάνικη ύπαιθρος και σκηνές από την καθημερινή ζωή κωμοπόλεων των μεσοδυτικών πολιτειών όπου ζούσε και ο Wood.

To 1930 δημιουργεί το «American Gothic» που θεωρήθηκε ο κορυφαίος πίνακας του ρετζιοναλισμού και τον έκανε γνωστό σε όλη την Αμερική κυριολεκτικά μέσα σε μια νύχτα. Το σπίτι στον πίνακα ήταν ένα αγροτόσπιτο στο Έλντον που γοήτευσε τον Wood και το αινιγματικό ζευγάρι μπροστά του ήταν η αδερφή του και ο οδοντίατρος της πόλης. Ο πίνακας του Jan Van Eyck «Πορτραίτο του Τζιοβάνι Αρνολφίνι και της συζύγου του» γνωστός και ως «Το πορτραίτο των Αρνολφίνι», τον οποίο θαύμαζε ο Wood, αποτέλεσε πρότυπο για τη δημιουργία του «American Gothic».

Ο πίνακας προκάλεσε όπως προείπα πολλές αντιδράσεις. Κάποιοι κατηγόρησαν τον Wood ότι εμπαίζει τη μεσοδυτική κουλτούρα, ενώ άλλοι τον υπερασπίζονταν λέγοντας ότι προβάλλει τις αρετές του τρόπου ζωής της αγροτικής Αμερικής. Ο ίδιος αρνήθηκε ότι ο πίνακας είναι σατιρικός. Δεν είπε ποτέ, όμως, τι ακριβώς παρουσιάζει.

Είναι σίγουρα γεμάτος από σύμβολα της αμερικάνικης μυθολογίας και μιας κοινωνίας κλειστής και σκοτεινής. Γοτθικής. Στόχος είναι η εξύμνησή της ή η αποφυγή της; Τίποτα δεν είναι ξεκάθαρο και σταθερό στον πίνακα. Ακόμα και ο τίτλος είναι αμφίσημος. Αναφέρεται, μεν, στην αρχιτεκτονική του σπιτιού αλλά αναπόφευκτα συνδέεται και με τον Edgar Alan Poe και την ψυχοπαθολογία των κλειστών κοινωνιών. Το ίδιο τι σπίτι μοιάζει με εκκλησία. Δεν κατανοούμε τη σχέση του ζευγαριού, ούτε και την ιδιότητά τους. Είναι αντρόγυνο; Πατέρας και κόρη; Είναι ο άντρας αγρότης ή ιεροκήρυκας; Και το πιο «ανησυχητικό» στοιχείο στον πίνακα, το αψιδωτό παράθυρο γοτθικού ρυθμού, κρύβει κάτι; Όλος ο πίνακας δίνει αυτή την εντύπωση. Και ο άντρας μοιάζει να είναι ο στιβαρός φρουρός του «μυστικού» ή, αλλιώς, ο αυστηρός θεματοφύλακας της πουριτανικής ηθικής και μιας κοινωνίας ένοχης.

Οι αναγνώσεις και οι εικασίες  για το έργο είναι ατελείωτες και δεν θα είχε νόημα η εκτενής αναφορά σε αυτές. Αυτό που έχει όμως σημασία είναι ότι ο πίνακας, πέρα από το ότι είναι εικαστικό αριστούργημα, κρατάει μέχρι και σήμερα αμείωτο το ενδιαφέρον του κόσμου. Ιντριγκάρει και γοητεύει^. και είναι επίκαιρος σε κάθε εποχή, γιατί όσον αφορά την αμερικάνικη κοινωνία, τίποτα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει από τότε. Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια και νομιμοποίηση «κάθε απαραίτητης θυσίας» για την προάσπισή τους. Εντός και εκτός συνόρων… Και χωρίς να αποκαλύπτονται ποτέ, ούτε στους ίδιους τους πολίτες της χώρας, τα ένοχα μυστικά…

Το «American Gothic» εξακολουθεί να είναι καθρέφτης και ταυτότητα αυτής της χώρας. Σε εικαστικό επίπεδο, βέβαια, είναι ένας ανατριχιαστικά σαγηνευτικός πίνακας που σε προκαλεί να περάσεις μέσα του και να ανακαλύψεις τον κόσμο του, χωρίς όμως να σε προσκαλεί!

[email protected]

Κεντρική φωτογραφία: Αmerican Gothic, ο πίνακας είναι 74.3 cm × 62.4 cm και βρίσκεται στο Ινστιτούτο Τεχνών του Σικάγο.

Τα μοντέλα μπροστά στον πίνακα

Αυτοπροσωπογραφία

Πέτρινη πόλη, Αϊόβα

Βοημία

Θάνατος στον Ριτζ Ρόουντ

Conduit: Πίνακας από την εποχή στη Γαλλία

Οι κόρες της Επανάστασης

Κοντά στο ηλιοβασίλεμα

Η γενέτειρα του Χέρμπερτ Χούβερ (πρόεδρος των ΗΠΑ την εποχή του κραχ)

Άνοιξη στην πόλη

Αποπνικτική (ή λάγνα) νύχτα

Ξεραίνοντας άχυρο

Jan Van Eyck, Το πορτραίτο των Αρνολφίνι

Ο πρώτος πίνακας-παρωδία του American Gothic από τον Gordon Parks

Παρωδία

Παρωδία

Οι τουρίστες ντύνονται με ρούχα εποχής και φωτογραφίζονται μπροστά από το σπίτι

Thomas Hart Benton, Περσεφόνη

John Steuart Curry, Τοπίο του Ουισκόνσιν